Grąziowa nad Wiarem

piątek, 11 września 2009 17:06

1. HISTORIA               
2. CERKIEW I KOŚCIÓŁ
3. ETNOGRAFIA
4. FAUNA I FLORA
5. MAPY
6. MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE
7. DOKUMENTY
8. STARE FOTOGRAFIE
9. ZDJĘCIA
10. HISTORIA PEWNEGO LISTU
11. FORUM
12. MOGĘ, CHCĘ POMÓC

                                           Pamięci Babci i Dziadka z Grąziowej

Prosimy używać przeglądarki internetowej Mozilla Firefox

niedziela, 13 września 2009 10:21

Historia

Grąziowa - wieś w województwie podkarpackim, w powiecie bieszczadzkim, w gminie Ustrzyki Dolne, położona w dolinie rzeki Wiar i potoku Mszaniec na terenie Pogórza Przemyskiego 49° 37' N 22° 33' E. Osadnictwo nad górnym Wiarem związane jest ze Stefanem zwanym Węgrzynem, herbu Sas, rycerzem węgierskim,  który otrzymał od Kazimierza Wielkiego w 1359 r. Rybotycze a w 1367 r. dorzecze górnego Wiaru. Od miejscowości Rybotycze ród ten przyjął nazwisko Rybotyccy. Grąziowa powstała w wyniku akcji kolonizacyjnej prowadzonej przez Rybotyckich w swoich dobrach. Osada lokowana była na prawie wołoskim w XV w, najstarsza wzmianka pochodzi z 1469 r. W 1510 r. wymieniona jest po raz pierwszy istniejąca tu parafia obrządku wschodniego. Od XV wieku przez XVI i XVII Grąziowa wchodziła w skład klucza rybotyckiego, który składał się z Rybotycz, Huwnik, Posady Rybotyckiej, Jamny, Trójcy, Łomny, Krajny i wraz z nim zmieniała właścicieli. Były to rody Rybotyckich, Kormanickich, Drohojowskich, Stadnickich, Ossolińskich.  W 1624 r. następuje najazd ziemi przemyskiej przez Tatarów budziackich pod wodzą Kantemira, następnie pustoszą te tereny w 1648 - 1655 Kozacy Chmielnickiego, 1656 Szwedzi, 1657 r. książę Siedmiogrodu Jerzy II Rakoczy a w 1672 r. czambuły tatarskie Selim Gireja.

W połowie XVII wieku był tu drewniany, silnie obwarowany dwór. Mieszkał w nim Mikołaj Ossoliński syn starosty żydaczowskiego Hieronima Ossolińskiego. Wieś w owym czasie podobnie jak i cały klucz należała do starosty knyszyńskiego Mikołaja Ossolińskiego, rodzonego brata Hieronima. Starosta Mikołaj pożyczył pieniądze od bratanka i tytułem zastawu dał mu w użytkowanie Grąziową. Starosta knyszyński, czarny charakter swojej epoki, postanowił odzyskać Grąziową nie spłacając należności. Majową nocą 1657 r. wysłał swoich hajduków, którzy podpalili dwór. W wyniku gwałtownego pożaru, większość służby spłonęła żywcem. Mikołajowi udało się wydostać z płonącego dworu, jednakże został złapany, ścięto mu głowę i oskalpowano. Ciało hajducy wrzucili w płomienie, zaś skalp zawieźli dla swojego pana do Rybotycz.

W 1691 r. prawosławna eparchia przemyska przystępuje do unii brzeskiej, początek przemyskiej diecezji greckokatolickiej. W latach 30 XVIII wieku Grąziowa nie należała już do klucza rybotyckiego a jej właścicielem był Piotr Wisłocki. Ufundował on wraz z mieszkańcami gromady w 1731 r. drewnianą parafialną cerkiew greckokatolicką pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Maryi Panny. W połowie XVIII w. współwłaścicielem Grąziowej zostaje Jan Nowosielecki, miejscowość staje się zaściankiem szlacheckim. W okresie I Rzeczypospolitej był to teren ziemi przemyskiej, województwa ruskiego ze stolicą we Lwowie.

W 1772 r. Grąziowa  znalazła się pod zaborem austriackim - Galicja cyrkuł sanocki. W 1785 r. wieś liczyła 450 greko-kat., 90 rzym-kat., 30 mojż., a w 1824 r. zaścianek Grąziowa zamieszkuje dwóch szlachciców, miejscowość liczy 766 mieszkańców. W 1846 r. podczas rabacji w Galicji zostają napadnięte przez chłopów dwory w Grąziowej, Huwnikach, Jamnie Dolnej, Jamnie Górnej, Netrebce, Nowosielcach, Ropience, Rybotyczach, Trójcy, Wojtkowie, Wojtkówce. W Nowosielcach  zamordowano dzierżawcę Juliana Korna. Buntujących się chłopów rozbiło wojsko austriackie pod Rybotyczami. W 1848 r. nastąpiło zniesienie pańszczyzny i uwłaszczenie chłopów. W połowie XIX w. właścicielami majątku są Nowosieleccy, a współwłaścicielami zostają Dydyńscy i Popielowie. Dobra ziemskie zostają rozdzielone na trzy części, powstają trzy zespoły zabudowań dworskich - dwór górny, średni i dolny. W sąsiedztwie dworu średniego stała cerkiew, a obok dworu dolnego rzymskokatolicka kaplica dworska. W środkowej części wsi, nad kanałem ścinającym zakole Wiaru, istniał tartak wodny, a w pobliżu stała karczma.

Uczestnikiem powstania styczniowego w 1863 r. był Antoni Popiel wywodzący się z rodziny mającej majątek w Grąziowej. Walczył on w oddziale płk. Marcina Borelowskiego „Lelewela" na Roztoczu, biorąc udział w kilkudziesięciu bitwach. Po bitwie pod Batorzem 06.09.1863 r. w której oddział Borelowskiego został rozbity a dowódca zginął, dołączył do oddziału J. Leniewskiego a potem gen. M. Heydenreicha „Kruka", by w końcu polec w bitwie z Moskalami. W 1867 r. Grąziowa wchodzi w skład powiatu Bircza a następnie od 1876 r. powiatu Dobromil. W 1900 r. na podstawie spisu austriackiego wieś zamieszkuje 938 Rusinów, 152 Polaków, 72 Żydów oraz 1 osoba innej narodowości. Latem 1914 r. wybucha I wojna światowa, odbywa się mobilizacja do armii austrowęgierskiej. Mieszkańcy Grąziowej walczyli w obronie Przemyśla przed Moskalami a także na froncie włoskim. Obrona twierdzy Przemyśl trwała od 17. 09.1914 do 22.03.1915 r. Dowódcą twierdzy był gen. Herman Kusmanek, kapitulacja nastąpiła na skutek głodu.

Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 r. gromada Grąziowa należy nadal do powiatu Dobromil woj. lwowskie. Sąd  powiatowy znajduje się w Birczy a okręgowy w Sanoku, poczta w Wojtkowej. 1.08.1934 r. gromada Grąziowa wchodzi w skład nowo utworzonej gminy Wojtkowa. W 1921 r. było tu 210 domów, 1155 mieszkańców, 890 greko -kat., 190 rzym-kat., 75 mojż. W okresie międzywojennym na wzgórzu nadal stała parafialna cerkiew greckokatolicka pw.  Narodzenia NMP, wokół znajdował się cmentarz. Był również drewniany kościół będący filią parafii pw. św. Jerzego i św. Tekli z Nowosielec Kozickich. Najprawdopodobniej była to rozbudowana dawna kaplica dworska. Na teranie tej rzymskokatolickiej parafii mieszkało w 1938r. 1423 rzym-kat., oraz 3925 greko-kat. Obie te parafie należały do diecezji przemyskich odpowiedniego obrządku. Dzieci uczyły się w Publicznej Szkole Powszechnej, której w 1938 r. kierownikiem był Lesław Kuprowski, a opiekunką trzeciej klasy była Janina Schmidtówna. W tym czasie dwór górny już nie istniał, a pozostałych dwóch właścicielami byli B. Nowosielski (402 ha) i S. Dydyński (203 ha). Właścicielką ziemską była również R. Sokołowska (111 ha). Funkcjonował nadal tartak wodny W. Jarmarka a także dwa młyny wodne B. Nowosielskiego i W. Jarmarka. Rzemieślnikami byli: bednarz M. Garbowski, cieśla S. Hałuszczak, fryzjerzy L. Mychnier, M. Nosal, kołodziej P. Markowicz, kowal J. Fecak, murarz J. Fold, szewc S. Lustig, sklepy z różnymi towarami prowadzili M. Łukasiewicz i J. Rubinfeld, wyroby tytoniowe sprzedawał Löwenhäck.

Nad potokiem Mszaniec w Jamnie Górnej przy granicy z Grąziową od końca XIX w. do lat 30. XX wieku istniała huta szkła M. Segala. Na kolonii Maziarki z ropy naftowej wypływającej w kilku miejscach na powierzchnię ziemi produkowano maź do smarowania wozów. Mieszkańcy zajmowali się głównie uprawą ziemi i hodowlą zwierząt. Źródłem utrzymania był także las i wyjazdy do pracy za granicę, sezonowo na Węgry i na dłużej do USA i Argentyny. Jak mawiali starzy Grąziowianie „Ameryka piękny kraj, nie pracujesz to zdychaaj" . Według spisu z 1938 r. Grąziowa liczyła 1416 mieszkańców, 1130 greko-kat., 210 rzym-kat., 76 mojż.

21 i 25. 08.1939 r. przeprowadzono mobilizację w trybie alarmowym, kartkowo - imiennym a 31.08.1939 r.  nastąpiła mobilizacja powszechna. Cześć mieszkańców wzięła udział w walkach od 1.09.1939 r. a cześć powróciła do Grąziowej z powodu braku broni i szybkości przebiegu wojny Polski z Niemcami i Sowietami. 11 - 12 września 1939 r. na północ od Grąziowej w okolicy Birczy, Łodzinki miały miejsce walki 24 DP z Jarosławia, którą dowodził płk. Bolesław Schwarzenberg - Czerny z armii „Karpaty" z niemiecką 2 Dywizją Górską. Niemcy użyli silnej artylerii i lotnictwa. Polska dywizja toczyła walki w odwrocie od Tarnowa przez Pilzno, Strzyżów, Bircza, Zalesie, Prałkowce a następnie przebijała się do Lwowa. Wchodziła w skład Frontu Południowego dowodzonego przez gen. Kazimierza Sosnkowskiego, późniejszego Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Generał 13 - 14 września kierował walkami przebywając w Krasiczynie i Przemyślu.

„Sowiety wkroczyły". Po 17.09.1939 r. w wyniku agresji ZSRR na Polskę Grąziowa znalazła się pod okupacją sowiecką jako część Zachodniej Ukrainy. Na mocy traktatu o przyjaźni i granicy z 28.09. 1939 r. podpisanego przez Ribbentropa i Mołotowa, granicę w Galicji między ZSRR a Niemcami ustalono na Sanie. 22.10.1939 r. odbyły się „wybory" do Zgromadzenia Ludowego Zachodniej Ukrainy. Na ich podstawie 1.11.1939 przyłączono te tereny do USRR. 29. 11.1939 r. mieszkańcy otrzymali obywatelstwo sowieckie na mocy dekretu RN ZSRR. Akcję wydawania pasportu (dowód osobisty) przeprowadzono od marca do maja 1940 r. Sowieci przeprowadzili cztery masowe wywózki na Syberię i do Kazachstanu. Pierwsza najbardziej tragiczna nastąpiła 10 lutego 1940 r., druga od 13.04 do maja 1940 r., trzecia 29.06.1940 r., czwarta od 21.05.1941 r. Na Syberii zginęły Tekla i Aniela Lachowicz. Przeprowadzono też pobór do Armii Czerwonej na jesieni 1940 r. i wiosną 1941 r. Objęto nim roczniki 1917 - 1919 a także mężczyzn z roczników 1906 - 1916, którzy nie służyli w WP przed 1939 r. Łącznie około 200 tys. osób. Los ogromnej większości był tragiczny, wojnę przeżył zaledwie co dziesiąty.

Po 22 czerwca 1941 pod okupacją niemiecką, jako cześć Generalnego Gubernatorstwa, Dystrykt Kraków. Ludność pochodzenia żydowskiego umieszczono w gettach w Birczy i Krościenku. W 1943 r. zostali oni rozstrzelani na wzgórzu na południe od Starej Birczy przez oddział specjalny SS złożony z Łotyszów. Po wojnie szczątki przeniesiono na cmentarz żydowski w Przemyślu. Mieszkańcy Grąziowej byli wywożeni na przymusowe roboty do Niemiec m.in. do Augsburga w Bawarii. W KL Auschwitz zginął 22. 03. 1943 r. urodzony w Grąziowej 08.07.1906 r. Jan Maczyszyn greko-katolik, mieszkaniec Zakopanego. Michał Markowicz był więziony w KL Auschwitz i KL Sachsenhausen. W 1947 r. trafił on do obozu w Jaworznie, który w czasie wojny był filią niemieckiego KL Auschwitz.

Latem 1944 r. zajęcie ziemi przemyskiej przez żołnierzy I Frontu Ukraińskiego, ponowny przymusowy pobór greko-kat. do Armii Czerwonej. Los żołnierzy był równie tragiczny jak poprzednio, przeznaczeni do celowego wyniszczenia przez sowieckich dowódców ginęli w południowej Polsce w walce z Niemcami. Grąziowa należała wówczas do gminy Wojtkowa, powiat Przemyśl, woj. rzeszowskie. Teren walk NKWD i nowych władz polskich z podziemiem ukraińskim OUN - UPA, które dążyły do utworzenia swojego własnego państwa. Stosowano terror po obu stronach.

W lutym 1945 r. podczas obławy urządzonej przez MO z Wojtkowej zabito w Grąziowej dwie osoby i spalono dwa budynki. 23 marca 1945 r. podczas obławy w  Grąziowej oddział WP zabił pięciu mężczyzn Ukraińców, spalono 28 domów ukraińskich. W nocy 23 marca w odwecie oddział UPA spalił siedemnaście domów polskich i zabił siedmiu Polaków. Byli to: Kania Franciszek, Kania Antoni, Kielar Michał, Kielar Mikołaj, Kijanka Piotr, Kucharski Stanisław i Stelmach Jan. 28 kwietnia sotnia „Burłaki" zlikwidowała posterunek MO w Wojtkowej, zabito dwunastu milicjantów i siedmiu Polaków - mężczyzn.

Od końca 1944 r. ludność ukraińska była wysiedlana na Ukrainę. Początkowo dobrowolnie, a ponieważ nie było chętnych do wyjazdu do „sowieckiego raju" od 3 września 1945 r. przymusowo przez WP. Przeciwko akcji przesiedleńczej wystąpiła zdecydowanie UPA. Prowadziła ona akcje propagandowe jak i zbrojne a opuszczone domy po przesiedleńcach paliła, ażeby nie dopuścić do zamieszkania przez repatriowaną z Kresów ludność polską. W ten sposób chciano powstrzymać przesiedlenia ludności ukraińskiej do ZSRR i nie dopuścić do zmian etnicznych. Wysiedlono wówczas na Ukrainę ok. 500 tys. osób. Z podziemiem ukraińskim walczyły oddziały NKWD, KBW, 8 DP z Sanoka, 9 DP z Przemyśla, żołnierze WOP Przemyśl, a także funkcjonariusze WUBP Rzeszów i KW MO Rzeszów.    Grąziowa w strukturach OUN - Zakerzoński Kraj - Okręg nr 1 - Nadrejon „Chołodnyj Jar" - Rejon „B - II" - Kuszcz I. W strukturach UPA - UPA Zachód - VI Okręg Wojskowy „San" - 26 Odcinek taktyczny „Łemko". Teren działania przemyskiego kurenia UPA, którym dowodził „Konyk". Zginął on w Wigilię 6/7 stycznia 1946 r. w ataku na Birczę. Dowództwo po nim objął „Bajda". W skład kurenia wchodziły cztery sotnie, dowodzili nimi „Łastiwka" (Udarnyky 7,94b), „Burłaka" (Udarnyky 4,94 a), „Hromenko" (Udarnyky 2,95) i „Kryłacz" - początkowo "Jar" (Udarnyky 6,96 a). W Grąziowej mieściła się szkoła podoficerska UPA odcinka „Łemko", której komendantem był „Łastiwka". 9 maja 1947 r. 1 pp 1 DP (wzmacniający 8 Dywizję Piechoty) aresztował w Grąziowej kwatermistrza sotni „Łastiwki". Od kwietnia do września 1947 r. sotnie te zostały rozbite, rozproszone, wyaresztowane podczas walk na terenie Polski i Czechosłowacji. Cześć przebiła się do amerykańskiej strefy okupacyjnej i nawiązała współpracę z wywiadem angielskim i amerykańskim. Emigracja Anglia, Kanada, USA.

W wyniku akcji „Wisła"wieś Grąziowa licząca ok. 500 lat przestała istnieć. Pomiędzy 28. 04. - 10. 05. 1947 r. z Grąziowej wysiedlono 634 osoby, zarówno greko-kat. jak i rzym-kat. byli to wszyscy mieszkańcy. Wysiedleni przez żołnierzy 8 dywizji piechoty trafili do obozu zbiorczego w Olszanicy, gdzie koczowali pod gołym niebem przez wiele dni. Stamtąd transportami kolejowymi wywożeni byli na punkt przeadresowania „Katowice" - w rzeczywistości Oświęcim, gdzie na bocznicach były przesłuchania, werbowanie agentury, aresztowania  a następnie na punkty rozdzielcze Olsztyn, Szczecinek, Poznań i Wrocław. Ludność wywożona wagonami towarowymi trafiła m.in.  do pow. Giżycko woj. olsztyńskie oraz pow. Sztum woj. gdańskie. Osoby podejrzane o związki z UPA trafiły do obozu w Jaworznie, który istniał dla ludności ukraińskiej od 4 maja 1947 r. do lutego 1949 r. Więziono w nim 3873 osoby, w tym 823 kobiety, 22 duchownych greko-kat., 5 duchownych prawosławnych. W obozie zmarło 162 więźniów. Osoby, którym postawiono zarzuty trafiły na Montelupich w Krakowie. Byli oni skazywani na KS przez WSR Kraków. Straconych pochowano na cmentarzu Rakowickim.

Podczas akcji „Wisła" od 28 kwietnia do 31 lipca wysiedlono z południowowschodniej Polski na zachód i północ ok. 145 tys. osób. Było co najmniej 442 transporty kolejowe. Podróż trwała około tygodnia, np. transport R - 133, odjazd Olszanica 17. 05.1947, 293 osoby, 20 koni, 91 krów, 76 kóz/owiec, przyjazd Sztum 23. 05. 1947 r.

W 1959 r. osiedlono w Grąziowej politycznych, komunistycznych  emigrantów z Grecji. W 1968 r. przeniesiono cerkiew do skansenu w Sanoku. Następnie wysiedlono ponownie mieszkańców, tren ten wszedł w 1970 r. w skład Ośrodka Arłamów. Pozostałości fundamentów domów i budynków zostały zniwelowane za pomocą spychaczy, kamienie z fundamentów użyło wojsko do budowy okolicznych leśnych dróg dla myśliwych. W Grąziowej żołnierze prowadzili pomocnicze gospodarstwo hodowlane. Ośrodek Wypoczynkowy URM o kryptonimie W - 2 obejmował Arłamów, Borysławkę i Jamnę Górną, Jamnę Dolną, Kwaszeninę, Krajnę, Łomnę, Trójcę oraz Grąziową. Obszar ten liczył razem ok. 23 tys. ha ogrodzonych siatką o wysokości 3 metrów i długości ok. 80 km. Przejścia dla zwierząt były tak skonstruowane, że mogły one jedynie wchodzić do środka. Było to bowiem rozległe, atrakcyjne miejsce polowań dla rządzącej komunistycznej elity, m.in. premiera Piotra Jaroszewicza. Teren stanowił zamkniętą enklawę, „państwo Arłamów", kontrolowane przez Jednostki Nadwiślańskie MSW. Na drogach były szlabany z wartownikami. Na północ od Grąziowej w Krajnie znajdowało się rządowe lotnisko ośrodka Arłamów. W 1982 r. w Arłamowie internowany był Lech Wałęsa. Ośrodek ten istniał do 1990 roku.

W latach 1975 - 1998 r. miejscowość administracyjnie należała do woj. krośnieńskiego, gmina Ustrzyki Dolne.  Obecnie w leśniczówce mieszka wraz z rodziną leśniczy łowczy Józef Czwerynko a sąsiadami jego w Grąziowej są jeszcze trzy rodziny. W 2006 r. wieś liczyła 22 osoby.

Po dawnych  mieszkańcach, pięciu wiekach historii, latach świetności Grąziowej nie ma już prawie śladu. Zdaje się, że już nic nie świadczy, że w tej dolinie tętniło przez stulecia życie, rodzili się ludzie, tu były ich chrzty, tu bawili się jako dzieci, tu się uczyli, tu się kochali, tu były ich śluby, tu modlili się w cerkwi i kościele, tu pracowali, weselili się, smucili a wreszcie umierali i spoczywali na miejscowym cmentarzu. Ostatnimi niemymi świadkami są opuszczony, zarośnięty cmentarz, na którym spoczywa wiele pokoleń Grąziowian oraz zdziczałe owocowe drzewa, które kiedyś posadzili. Tylko ostre górskie powietrze, wzgórza pokryte lasem i płynący Wiar są te same.

W opracowaniu korzystano z przewodnika Stanisław Kryciński „Pogórze Przemyskie".

Uwagi, sprostowania, uzupełnienia: graziowawiar@wp.pl

niedziela, 13 września 2009 10:55

Mogę, chcę pomóc

Organizujemy stronę internetową poświęconą Grąziowej. Poszukujemy relacji mieszkańców zawierających opis, lokalizację cerkwi, kościoła, domów, dworów, młynów itp. Poszukujemy nazwisk księży, nauczycieli, właścicieli dworów, rzemieślników, mieszkańców (gdzie mieszkali, nazwiska sąsiadów). Interesują nas losy tych budynków, ich wyposażenia i mieszkańców  podczas II wojny światowej, jak również po wojnie. Poszukujemy  opisów przebiegu akcji „Wisła", (forma, trasa, miejsce osiedlenia). Poszukujemy starych  zdjęć, fotografii z wojska, (z opisem kogo, co przedstawiają, i z jakiego roku pochodzą), dokumentów, świadectw szkolnych, kart pocztowych, kopert, listów związanych z Grąziową i jej mieszkańcami. Szukamy osób mających dostęp do porządnej biblioteki uniwersyteckiej oraz mieszkających w Przemyślu, Sanoku, Grąziowej bądź okolicy zainteresowanych bezinteresowną współpracą. Może znajdzie się Ktoś, kto uporządkowałby cmentarz, ufundował krzyż, kapliczkę w miejscu gdzie stała cerkiew i kościół.

Materiały można przesyłać na e - mail  graziowawiar@wp.pl

środa, 30 września 2009 20:31

FORUM

Serdecznie witamy wszystkich użytkowników blogu Grąziowa. Składamy podziękowanie Rodzinie, Krewnym, Znajomym, którzy przez swoje wspomnienia, przekazy, relacje przyczynili się do jego powstania. Słowa wdzięczności kierujemy również do Pani i Panów mysza, mytro, darino z Forum Grąziowa - wortal Werchowyna oraz innych Osób tam się wypowiadających. Dziękujemy naszej sąsiadce z Jamny Górnej Pani J. Turczyńskiej za inspiracje. Serdecznie dziękujemy także wszystkim Autorom materiałów o Grąziowej z których korzystamy.

Zapraszamy do korzystania z KOMENTARZY i KSIĘGI GOŚCI. Prosimy o kulturalne wypowiedzi , które nikogo nie będą urażały. Starajmy się rozważyć  myśl Henryka Sienkiewicza z „Ogniem i mieczem'', że „Nienawiść wrosła w serca i zatruwała krew pobratymczą''. Kierujmy się słowami wszystkim nam znanymi z „Pater noster'': et dimitte nobis debita nostra sicut et nos dimittimus debitoribus nostris.

Kilka słów o nas. Jesteśmy rodzinnie związani z dawną Grąziową, nosimy charakterystyczne dla tej miejscowości nazwisko i pragniemy pozostać anonimowi. Może kiedyś spotkamy się w Grąziowej.

Nie jesteśmy profesjonalistami i poświęcamy Grąziowej swój wolny czas. Prosimy o wyrozumiałość za niedoskonałości i opóźnienia.

Pozdrawiamy

graziowawiar

Historia pewnego listu

piątek, 02 października 2009 9:35

Historia pewnej rodziny.
Jak ptak do gniazda.

Koła samochodu buksują w gęstej glinie, leje deszcz. Kilometr, dwa, a może pięć? Nie wiem, ile dzieli mnie jeszcze od maleńkiej osady leśnej Grąziowa? Przecież nie poddam się. Tak długo szukałam tego miejsca, prawie nie wierząc, że je odnajdę. Teraz, kiedy już jestem niemal u celu podróży, jakaś siła chce mnie zatrzymać. A może to sprawka wiejskiej wiedźmy, o której babka Anna opowiadała, że bydło na jej widok ze strachu wchodziło na pionową ścianę, kalecząc kopyta, a syna wyszkoliła na złodzieja tak dobrze, że podczas rozprawy sędziemu ukradł zegarek, z więzienia kominem uciekł, a potem ze złości domy podpalał. Na grząskiej drodze nie widać nikogo, tylko strugi deszczu wypełniają kałuże. Spoglądam na starą fotografię prababki Tekli, którą wzięłam ze sobą. Musiała iść tędy wiele razy - na odpust do Kalwarii Pacławskiej, po zioła, którymi leczyła, a nawet do dalekiego Przemyśla, właśnie tym leśnym skrótem. Skoro udało się prababce trafić, gdzie należało i zawsze zdążyć na czas do rodzącej położnicy, to i mnie się uda.

- Pomożesz mi? - pytam, patrząc na pożółkłe zdjęcie.

Nagle deszcz przestaje padać, nad lasem unoszą się obłoki mgły, ponawiam próbę i samochód wytacza się z błotnej pułapki. Prababka Tekla, zielarka i wiejska akuszerka spogląda na mnie ze starej fotografii. Jest poważna. Czarne, długie warkocze schowała pod chustką, której jak mówiła, nigdy nie zamieni na kapelusz. Obok niej stoi mała dziewczynka, najmłodsza córka Anielka. Tak samo jak matka skupiona, poważna, wpatrzona w obiektyw. Nie wiadomo czy do prababki Tekli trafił kiedyś podobny list, jak ten, który z sobą wiozę, z dalekiej Argentyny - od jej syna Mikołaja, wujka mojej matki. Dojeżdżam do tablicy z napisem Grąziowa. Z dawnej, wielkiej osady i kilkuset gospodarstw, zostały zaledwie cztery. Tylko stare, opuszczone sady, pełne karłowatych drzew są śladem dawnych domostw. W którą stronę się skierować? Najlepiej na początek wsi? Tylko gdzie ten początek? Wypatruję studni, do której z żalu wskoczyć chciała piękna ukraińska żona wuja, Justyna. - Nie maju z kim żyty, ide utopiś, śpiewała, wypłakując swój żal. Czy to z jej powodu wybrał Mikołaj podróż do dalekiej Argentyny? I dlaczego nie kochał tej pięknej kobiety? Nikt już nie pomoże mi niestety w rozwikłaniu rodzinnej zagadki. A jeśli powodem nie była miłość do innej, tylko jego ojczym, bo miał twardą rękę dla przysposobionego chłopca. A może zwykła podkarpacka bieda, która wygnała stąd za chlebem wielu ludzi? Pierwsza wyjechała na pewno w 1920 roku moja babka Anna Kowal, z mężem Szymonem i rocznym synkiem Włodzimierzem, do Francji. Po kilku latach zdecydował się opuścić Grąziową jej brat, Mikołaj Lachowicz, syn Marcina i Tekli, z domu Kwolik. Dlaczego wybrał kraj tak daleki, jak wyglądała długa podróż przez morze? - nie ma na ten temat żadnych wiadomości. List, jedyny dowód, że Mikołaj dotarł do swojej ziemi obiecanej, przyszedł do Francji w 1932 roku. Napisany został 12 października, na maszynie do pisania, fioletowym tuszem. I tylko dlatego dziś jeszcze bez trudu, po tylu latach można odczytać jego treść.

Droga Siostro

List od ciebie otrzymałem za który serdecznie ci dziękuję i równocześnie witam cię tymi samymi słowami, co ty mnie, a to jest na wieki i wieków. Cieszę się bardzo, że o mnie nie zapominasz, jak też i twoje dzieci, które miałbym życzenie kiedyś zobaczyć. Również cieszę się z tego, że Pan Bóg najwyższy darzy was zdrowiem. Ja Bogu dzięki też zdrów jestem a powodzenie moje to już było rozmaite. Miałem już wprawdzie zarobionych 1800 pesos ale chciałem się czegoś dorobić i wziąłem ziemię w dzierżawę, nawet kupiłem traktor, t. j. pług motorowy i zacząłem gospodarzyć. Jednak inaczej się stało, po zasianiu przyszła szarańcza i zżarła wszystko. Posiałem kukurydzy 60 hektary i lnu 65 hektary lecz plagi zniszczyły. Pracowałem dzień i noc, jak sama mnie znasz z domu, miałem kilkanaście koni i te wyzdychały prawie z głodu. Przykro mi było bardzo, bo miałem u siebie najętych 2 robotników i nie miałem czym zapłacić. Teraz znajduję się w krytycznym położeniu i co dalej będzie, to Pan Bóg wie. U was w tej Francyji to o wiele lepiej, bo każdy młody to może choć na piechotę zajść do swojego kraju, a my musimy czekać aż chyba morze wyschnie. Co do stosunków w Argentynie, to są opłakane. Ludzie tysiącami pod gołym niebem leżą jak na wojnie, tylko na wojnie to chociaż jeść dawali. To są młodzi ludzie i zdrowi, same ręce do pracy, ale jej tu nie ma.

Teraz bym chciał wiedzieć Władziu czy ty chodzisz do szkoły i w której jesteś klasie? Radzę ci, żebyś nie tracił czasu i uczył się bo to na starość jest potrzebne, bo inaczej wygląda człowiek na świecie gdy coś umie. Na razie więcej nie mam co do pisania tylko was pozdrawiam do miłego zobaczenia się z wami. Przesyłam wam swoją fotografię, abyście nie zapomnieli o mnie i widzieli jak wyglądam teraz.

Wasz brat i wujek

Lachowicz Mikołaj

Był to jedyny list od brata, który dotarł do mojej babki Anny i jedyna fotografia, wykonana w zakładzie fotograficznym w Santa Fe. Przystojny mężczyzna w czarnym garniturze siedzi na krześle, skupiony i poważny jak jego matka, a moja prababka Tekla. Jak ona, patrzy prosto w obiektyw, brodę podpiera dłonią. Widocznie w takiej dostojnej pozie usadził go miejscowy fotograf. Nie jedną godzinę spędziła moja babka, wpatrując się w zdjęcie brata. Wiele razy czytała list i płakała nad losem wygnańca, który zamiast do wymarzonego raju, trafił do piekła. Wtedy jeszcze nie wiedziała, że i jej życie będzie pełne trudu i nieszczęść, a los nie oszczędzi najgorszych doświadczeń. List do 1940 roku leżał w torbie z dokumentami, świadectwami szkolnymi dzieci, metrykami i zdjęciami najbliższych. Po zajęciu Francji przez pierwsze oddziały niemieckie babka Anna, dziadek Szymon z moją matką Heleną i najmłodszym synem Jankiem, wsiedli do bydlęcego wagonu. W ciągu godziny musieli spakować swój dobytek. Moja babka zamiast ciepłej pierzyny czy palta, wzięła torbę z dokumentami. Poganiani kolbami niemieckich żołnierzy, zaczęli wchodzić do wagonu i nagle cenna torba upadła. Rodzinne zdjęcia rozsypały się na peronie, deptane przez innych wsiadających. Nie było czasu ich zbierać. Gonione wiatrem spadły na tory. Zostały tylko te dwa, prababki Tekli z małą Anielką i list z fotografią - brata Mikołaja. Teraz z Argentyny trafił razem z adresatką do baraku w niemieckim majątku Schwarzow, na długich pięć lat. Torba leżała pod siennikiem. Tylko czasami w niedzielę, zaglądała do niej babka Anna, szukając książeczki do nabożeństwa. Przy okazji sprawdzała czy list i fotografie są na swoim miejscu. Podobnie jak brat w dalekiej Argentynie i ona poznała smak niewolniczej pracy. Młóciła zboże w 30 stopniowym mrozie, dźwigała ciężkie kosze z ziemniakami, obrabiała buraczane pola. Dziadek pracował przy koniach, jej córka, a moja matka, razem ze swoją matką Anną w polu. Kiedy zbliżał się front, musieli uciekać. Babka do torby z listem włożyła arbeitzkarty, na dowód że wracają z niewoli. Z niemieckiego majątku pod Szczecinem, trafili do Bydgoszczy, potem do Józefowa, wreszcie do Stargardu Szczecińskiego. I tutaj mogłaby się zakończyć historia listu, ale inna pisana mu była droga, inne miejsce i adres wyznaczył los. Widać miał kiedyś powrócić jak ptak do swojego gniazda, do dalekiej Grąziowej, na Bukowinie, tuż przy granicy z Ukrainą. Babka poszła na targ z torbą, z którą nigdy się nie rozstawała. Postawiła ją na chwilę przy straganie z warzywami i... zapomniała. Kiedy wróciła szukać zguby, już jej nie było. Płakała całą noc, odmawiając sto koronek do Świętego Antoniego. Rano ktoś przyniósł torbę z listem i innymi dokumentami. Leżała w ruinach. Widocznie złodziej nie znalazł w niej nic cennego, skoro porzucił łup. Po śmierci babki Anny strażniczką listu została moja matka Helena. Do listu wuja dołączyła następny - jedyny list, od brata Janka, który przeżył wojnę, walcząc w bitwie o Anglię. Dlaczego tylko raz napisał do siostry i matki? Jak potoczyły się jego losy, na zawsze już chyba pozostanie zagadką. Wuj Mikołaj Lachowicz nigdy więcej nie napisał żadnego listu. Nie wiadomo czy dorobił się majątku, czy żył w nędzy? Najstarszy syn mojej babki Anny zginął, walcząc o Polskę w Hiszpanii. Prababkę Teklę i małą Anielkę wywieziono na Syberię. Zamarzły w Tajdze. Nigdy nie powróciły do Grąziowej.

Trafiłam do niej tylko ja, prawnuczka Tekli, wnuczka Anny, z listem, wysłanym w 1932 i zdjęciami z rodzinnego albumu. Tylko gdzie szukać śladów przeszłości? Prababka Tekla patrzy na mnie z fotografii, a ja znowu wypatruję pomocy u tej twardej chłopki, która wzgardziła łatwym miejskim życiem kobiet w kapeluszach. Za to pomagała rodzącym. Umiała ulżyć w największych porodowych bólach i przekręcić źle ułożone w brzuchu dziecko lepiej niż niejeden lekarz. I jak mówili we wsi, miała boży dar, bo każde rodziło się zdrowe.

- Idź, zapytaj, dowiedz się, zdaje mi się, że słyszę jej słowa, które brzmią jak rozkaz. Pukam do drzwi. W nowych domach mieszkają już nowi ludzie, ale nagle przypominają sobie, że ostatnią z rodzin z dawnej Grąziowej przesiedlono do pobliskiej Wojtkowej. Jadę tam, by pokazać list, zdjęcia prababki Tekli z domu Kwolik i wujka Mikołaja. Opowiadam historię ich życia. Słuchają uważnie. I nagle starsza pani mówi - ja też jestem Kwolik. Tylko z których Kwolików byli Tekla i Mikołaj? Czy tych spod młyna, czy tych obok kościoła? A może chodzi o mojego wuja Kwolika, który był wiejskim pisarzem i wójtem. Im więcej pytań, tym trudniej. I wtedy przypominam sobie słowa mojej babki Anny - powinowatym naszym był wójt i pisarz. A więc jednak! Starsza pani i ja jesteśmy rodziną, daleką co prawda, ale rodziną! Wracam raz jeszcze do Grąziowej, by spojrzeć na wiejską drogę, stary cmentarz zarośnięty wysoką trawą, opuszczone sady. Historia bohaterów listu i zdjęć, które przewędrowały pół świata, tu się zaczyna i kończy. Nad lasem gęstnieje zmrok, trzeba wracać. Nie przeszkodził mi zły duch czarownicy, przed którą zamykano drzwi domów i chowano inwentarz. Spełniłam obietnicę daną kiedyś babce Annie, że odnajdę to miejsce niezwykłe, gdzie rydze można było kosą kosić, maliny garściami rwać i smarować czarny chleb wrzosowym miodem. Oryginał listu ciągle leży w jej książeczce do nabożeństwa. Kopię zostawiam w kościele w Wojtkowej. Wkładam ją za święty obraz. Ten tajemny schowek wymyśliłam sama. Chciałam, żeby tu pozostał. Taka też była kiedyś wola mojej babki Anny. Wierzę, że i Mikołaj jest zadowolony, bo chociaż morze nie wyschło, to jednak wrócił!

Ewa Grętkiewicz

• dodano: 25 marca 2016 1:31
  w notatce niżej powinno być Tadeusz Burda zamiast- Władysław. Chcę też skorygować błąd w nazwisku Hałuszczak- jest poprawnie. Czasem jak w tekście "Historia" Grąziowej występuje -Hołudzczak- co jest błędem
  drechsler@wp.pl
  autor drechsler
• dodano: 24 marca 2016 12:36
  Michał Hałuszczak z Grąziowej-Górnej to był mój dziadek jego żona Anna pochodziła z sąsiedniej wsi Wojtkowa zostali przesiedleni na Mazury "Akcja Wisła" Tutaj zmarli są pochowani w Węgorzewie. Siostra dziadka Maria wyszła za mąż za Sokalskiego z Grąziowej - po wojnie mieszkali w Rosji-obecnie Ukraina obwód Tarnopolski Sambor . Druga siostra dziadka Anna Burda -po mężu. Ich syn Władyslaw Burda- mieszkała we wsi Wojtkówka koło Ropieńki. Pozdrawiam . Jeśli ktoś posiada jakieś informacje o tych osobach proszę o kontakt- mój meil: drechsler@wp.pl
  autor drechsler
• dodano: 03 maja 2015 8:54
  Dzięki za wpis...
  Może jednak jakieś stare zdjęcia lub dokumenty... : )
  Ukłony
  autor graziowawiar
• dodano: 01 maja 2015 19:17
  Moja rodzina pochodzi z Grąziowej - nazwisko Józef MICHNICZ .Ożeniony w czasie wojny z wojtkowianką MARIĄ Burda .Tam w Grąziowej urodziły się dzieci : Wiktor (1943)i Anna (1946) MICHNICZ .W ramach akcji "Wisła" zostali wysiedleni do Giżycka .
  Pozdrawiam serdecznie .
  autor bo-na
• dodano: 28 października 2012 11:25
  Można sprawdzić, a może lepiej niech to pozostanie tajemnicą cerkwi - kościoła w Wojtkowej...
  autor graziowawiar
• dodano: 27 października 2012 19:46
  hmmm ciekawe czy jeszcze się tam znajduje, no i za którym obrazem...:)
  autor mona